Tuza Banılmış Çilek (Ranciere'in Cahil Hoca kitabı üzerine)

                                

          Jacotot adını Cahil Hoca kitabını okurken öğrendim. (Jacques Ranciere, Cahil Hoca Zihinsel Özgürleşme Üstüne Beş Ders, Metis Yayınları, 2014)

Joseph Jacotot (1770-1840) Fransız asıllı bir öğretmendir. Bourbon Hanedanı iktidara gelince Hollanda Kralı’nın vesayeti altında bugünün Belçika sınırlarında olan Leuven’e sürgüne gelir. Yıl 1818’dir. Leuven Devlet Üniversitesi’nde Fransızca dersi vermeye başlar ancak öğrencilerle ortak olarak bildiği bir dil yoktur. Ne kendi Flamanca bilir, ne öğrenciler Fransızca. Şansına o tarihlerde bir sayfası Fransızca ve diğer sayfası da Flamanca basılmış olan bir  “Telemak” çevirisi yayınlanmıştır. (Les aventures de Télémaque, Fransız yazar François Fénelon tarafından 1699 yılında yazılan didaktik romandır. Ayrıca Telemak, edebiyat tarihimizde batı edebiyatından dilimize çevrilmiş olan ilk romandır, çevirisi de Yusuf Kamil Paşa tarafından yapılmıştır.)

 Öğrencilere bu iki dilde yazılmış Telemak kitabını dağıtan Jacotot, öğrencilerinden Fransızca öğrenmelerini istemiştir. Bu öğrenme sürecinde, Fransızca’ya ilişkin hiçbir şey anlatmamasına rağmen, bir süre sonra öğrencilerin bu dili öğrendiğini ve gramer hatası yapmadan kendi cümleleriyle bu kitabı özetleyebildiklerini keşfetmiştir. Jacotot bu deneyle “bir şeyin öğretilmesi için öğretmene ihtiyaç duyulmadığını” farketmiştir. Jacotot, daha da ileri gidip müzik eğitimi almamış olmasına rağmen insanlara müzik dersi vermeye başlar ve kendi bilmemesine rağmen, öğrencilere müzik aleti çalmayı öğretir. Bunun ardından Jacotot, panekastik adını verdiği düşüncesini geliştirir.

Bu düşünceye göre:

1-Herşey her şeydedir.

2-Bütün insanların zekâsı eşittir.

3-Zekâların hiyerarşisi bir aldatmacadır ve siyaset de bu aldatmacayla beslenir.

4-Her insan kendini eğitebilme gücüne sahiptir.

5-Bilmediğimiz bir şeyi de öğrenebiliriz

Zekalar değil iradenin eşitsizliği vardır. Zihinsel özgürleşme eşitsizlik, eylemsizlik ve tembellikle başlar.

Bütün zekaların eşit olduğu iddiası meselesi bilgin yetiştirme hedefi değil, kendilerini zeka bakımından aşağı sananları ellerinden tutup çürüdükleri bataklıktan çıkarmayı hedefler. Bahsedilen de cehaIetin değil, kendini küçümsemenin, akıl sahibi yaratığı bizatihi küçümsemenin bataklığıdır. Mesele özgürleştirilmiş ve özgürleştirici insanlar yetiştirmektir. Öğrenciyi özgürleştirirsek, yani onu kendi zekasını kullanmaya zorlarsak, hoca kendi bilmediğini bile öğretebilir. Ayrıca özgürleştirmeksizin eğiten aptallaştırır.

Joseph Jacotot'nun eski meslektaşı General La Fayette haberi, üniversitelerin yüzyıllardır uyguladığı aptallaştırmadan etkilenmemiş yeni bir ülke olan Birleşik Devletler başkanına duyurmayı da planlanmıştı. Kamusal Öğretim bakanı olan Barthe kendiliğinden gelip Joseph Jacotot'ya akıl danışmıştır: Hükümetin halka borçlu olduğu ve en iyi yöntemlerle vermek istediği tahsili düzenlemek için ne yapmalı? Hiçbir şey, diye cevap verir kurucu,hükümet halka tahsil borçlu değildir, çünkü insanların kendi kendilerine edinebilecekleri bir şeyi onlara borçlu olmak mümkün değildir. Tahsil özgürlük gibidir: Verilmez, alınır!.

Jacotot’un bu görüşleri bu zamandan bakıldığında bizlere çok ütopik gelebilir. Bazı pilot bölgelerde denenebilse bile her yerde bu mümkün olamayabilir de diyebilirsiniz. Eğer her yerde öğretici aynı idealizmle çalışırsa neden mümkün olmasın? Bu idealizm bir dönem sağlanmıştı: “Milletvekillerinin maaşı öğretmenlerin maaşını geçmesin” diyebilen Atatürk tarafından. Köy Enstitüleri de bu idealizmin bir örneği değil miydi?

İyi eğitimin parasız olamayacağının kanıksandığı, eğitim eşitsizliğinin sıradanlaştığı, sınav maratonlarının öğrencileri hiçleştirip, kişiliklerinin yok sayıldığı ve bu hiçleştirilme maratonunda sıralamaya girmenin mutluluk sayıldığı bir dönemde, bu tür deneyimleri okumak ağır geliyor insana.

Telemak adlı kitabın çevirmenliğini yaparak yurdumuza ilk roman çevirisini kazandırmanın yanında, bugün halen hizmet vermekte olan Zeynep-Kamil hastanesini de yaptırmış olan Yusuf Kamil Paşa’ya ait bir anekdot: Paşa 19. yüzyılın 2. yarısında, sadrazamlığı sırasında, bazı devlet erkanı ile yemektedir. Meyve sırasına geçildiğinde masaya buzlu çilekler gelir. Paşa’nın çatalını sapladığı çilek kazara tuzluğun içine düşer. Kamil Paşa da ziyan olmasın diye tuza bulaşmış haliyle çileği yiyip bozuntuya vermez.

Masadaki misafirlere dönüp
— Arkadaşlar, tuzlu çilek hiç de fena olmuyor, deneyin isterseniz, diye tavsiyede bulunur.

 Bunun üzerine birkaç kişi çilekleri tuza banıp yer.
— Paşam gerçekten nefis oluyormuş, bundan sonra çileği hep tuzlu yiyeceğim,
gibi asılsız, sırf Paşa’ya yaranma hedefi güden açıklamalarda bulunurlar.

Kamil Paşa, o esnada masada bulunan, dönemin aydınlarından, yeri geldiğinde sözünü esirgememesiyle meşhur, Minas Efendi’ye dönüp

-Sizin görüşünüz nedir? diye fikrini sorar.

Minas efendi cevap verir:
— Paşam, bu adamlar kendi özel hayatlarında bu düşüncelerini ifade etmiş olsalardı hiç önemi yoktu, fakat devlet hayatında da böyle ikiyüzlü davrandıkları için, ülkede işler bu yüzden kötüye gidiyor…

Bir gün öğrencilerimizin tuza banılmış çilek durumundan çıkıp, kendi kendine Fransızca öğrenebilen Leuvenli öğrenciler gibi  "özgür zihinli"  olma şansına erişebilmesi temennisiyle.

 Joseph Jacocot (1770-1840)

Yusuf Kamil Paşa ( 1808-1876)